قدم گذاشتن به گورستانی ترسناک در اعماق

غزال زیاری: مدتهاست که با اعماق اقیانوس ها جوری رفتار می شود که گویی جدای از جهان ما هستند؛ مکانی تاریک که مملو از موجودات بیگانه است؛ انسان ها اغلب به فضای زیر پایشان با نفرت نگاه کرده اند و اعماق اقیانوس ها با فراموشی برابر است.

ملوانان و دریانوردان هم که روزها و ماه ها را در اقیانوس سپری می کردند، همواره توجهشان به موانع و خطرات احتمالی مثل صخره ها و شن ها بوده و همین به شکلی دیرینه، باعث شده تا اعماق اقیانوس به موضوعی کم اهمیت تبدیل شود.

آغاز توجه به اعماق اقیانوس ها

در اوایل قرن نوزدهم بود که درک علمی دقیق تری درباره اعماق اقیانوس ها شروع به شکل گرفتن کرد که نتیجه رشد روزافزون قدرت های استعماری بود: با گسترش آرزوهای تجاری و سرزمینی اروپایی ها و آمریکا برای تسخیر دنیا، نیاز به اطلاعات دقیق تر و جزیی تر درباره اقیانوس ها افزایش یافت. البته کنجکاوی شکارچیان نهنگ هم نقش مهمی در درک اعماق اقیانوس ها داشت.

علاقه به اعماق اقیانوس ها در دهه 1850 و زمانی که کارآفرینان انگلیسی و آمریکایی نصب اولین کابل های تلگراف زیردریایی در سراسر اقیانوس اطلس را شروع کردند، اهمیت بیشتری پیدا کرد. چالش های فنی در این راستا، مستلزم درک دقیق تری از کف اقیانوس ها بود. در دهه 1870 بود که ماموریت چلنجر به قصد بررسی علمی اقیانوس های جهان آغاز شد و این کشتی، کره زمین را دور زد و آن زمان تازه وسعت واقعی اعماق اقیانوس آشکار گردید.

در شمال غربی اقیانوس آرام، جایی که گودال ماریانا در پوسته زمین فرو می رود، عمق بیش از 8000 متری ثبت شد. شگفت انگیزترین چیز برای دانشمندان آن روزگار، کشف پوسته های کوچک و موجودات زنده در عمق 7هزار متری زیر آب بود.

دریچه های هیدروترمال و حیات باورنکردنی در آن

یک قرن و نیم بعد از اکتشافات چلنجر، درک بیشتر از زندگی در اعماق اقیانوس ها، هنوز ما را حیرت زده می کند. یکی از مهم ترین این ها، وجود جوامع پررونق موجودات زنده است که در اطراف دریچه های گرمابی در کف اقیانوس ها زندگی می کنند. این دریچه ها در جایی شکل می گیرند که شکاف در پوسته زمین باعث تماس آب با ماگمای مایع می شود. در سطح، آب در مجاورت ماگما می جوشد ولی در اعماق اقیانوس ها، فشار مانع از این کار شده و به جای آن، آب به شکل آبفشان گرم به اقیانوس بازگردانده می شود که ممکن است دمای آن تا 400 درجه سانتیگراد برسد و جریانی از مواد معدنی را از گوشته زمین به سمت بالا حمل کند. با سرد شدن آب، این مواد معدنی جامد شده، ساختارهایی را با ارتفاع ده ها متر تشکیل می دهند و روزانه تا 30 سانتی متر رشد می کنند.

اولین دریچه هیدروترمال در سال 1977 توسط دانشمندانی که در عمق 2500 متری زیر اقیانوس در شکاف گالاپاگوس، بین اکوادور و جزایر گالاپاگوس، به بررسی بستر دریا می پرداختند کشف شد و دانشمندان از مشاهده جامعه ای پر رونق از موجودات زنده در اطراف آن شگفت زده شدند.

از آن زمان تاکنون بیش از 600 دریچه شناسایی شده که همه مملو از موجودات زنده هستند. از صدف ها گرفته تا کرم ها و ستاره های دریایی، عقرب ها و میگوها.. و جالب اینجاست که از نظر منطقی چنین تراکمی در تاریکی اعماق اقیانوس غیرممکن به نظر می رسد… چرا که بدون نور خورشید، فتوسنتز وجود ندارد. اما موجوداتی که در اطراف دریچه ها رشد می کنند، از انرژی خورشید استفاده نمی کنند و به میکروب های شیمیایی متکی هستند که قادرند مواد شیمیایی تولید شده توسط دریچه ها را به انرژی تبدیل کنند.

کشف حیوانات در اطراف دریچه های گرمابی درک چشمگیر ما از انواع محیط هایی که زندگی در آنها جریان دارد را افزایش می دهد و این پیامدهای مهمی برای جستجوی حیات فرازمینی دارد؛ بدین ترتیب که اگر در چنین محیط های روی زمین شاهد حیات هستیم، ممکن است در شرایط مشابهی در اقیانوس های قمرهای یخی مثل انسلادوس که دور زحل می چرخد نیز حیات داشته باشیم.

و این البته مفروضات درباره شروع زندگی روی زمین را تغییر داده که شاید شروع حیات در اعماق دریاهای ابتدایی بوده باشد و این یعنی اعماق اقیانوس ها شاید محل مرگ و فراموشی نبوده و زادگاه حیات در زمین باشد.

آغاز نقشه برداری از کف اقیانوس

از آنجا که اطلاعات کمی در مورد محیط های اعماق دریا وجود دارد، دکتر تیم اوهارا، از استرالیا در ماموریتی، اولین تلاش ها را برای نقشه برداری با جزییات از اعماق امتداد سواحل شرقی استرالیا و اعماق اقیانوس هند انجام داد. او در اعماق اقیانوس ها به یک دنیای بیولوژیک فوق العاده غنی برخورد؛ تنوع حیرت آوری از مرجان ها، سخت پوستان و ماهی هایی با ظاهرهای عجیب که تقریبا 30% آنها برای علم جدید هستند و دهه ها زمان می برد تا دانشمندان این گونه ها را فهرست بندی کنند.

او به گونه ای به نام ستاره شکننده برخورد که از خویشاوندان ستاره های دریایی هستند و تنوع حیرت انگیزی دارند و تا به امروز بیش از 2200 گونه آنها طبقه بندی شده است.

اوهارا حالا در حال فعالیت برروی پروژه ای بزرگ تر برای تجزیه و تحلیل ژنتیکی در راستای ترسیم تاریخ تنوع زیستی اقیانوس ها در 100 میلیون سال گذشته است و می خواهد نقشه متحرکی بسازد که حرکت چرخشی تنوع زیستی را در طول ده ها میلیون سال به نمایش می گذارد.

محتمل به نظر می رسد که چنین نقشه ای، تصور ما از اعماق اقیانوس را تغییر دهد. باید بدانیم که اقیانوس ها قلمرو بیگانه ای نیستند و به شکلی صمیمانه با هر بخش دیگری از سیاره مان درگیرند و از همین رو، وقتی اعماق اقیانوس ها تبدیل به مکانی برای تخلیه و ذخیره زباله ها شده اند، نگرانی های زیادی در این رابطه ایجاد می شود.

امحاء سلاح های منسوخ در کف دریاها

سال ها بعد از جنگ های جهانی اول و دوم، دولت های بریتانیا، آمریکا، شوروی، استرالیا و کانادا صدها هزار تن از سلاح های شیمیایی منسوخ را به اعماق آب های سراسر جهان ریختند. تعدادی از کشتی های غرق شده، مملو از گاز خردل و گازهای اعصاب بود که البته در پی اعتراضات عمومی این اقدام در سال 1972 برای همیشه متوقف شد؛ چرا که قبل از آن صدها ماهیگیر بعد از مواجه شدن با توده های گاز خردل یا پوسته های آن در تورهای ماهیگیری در بیمارستان بستری شدند.

در عین حال مقادیر زیادی از ضایعات مواد هسته ای نیز در کف اقیانوس ها انبار شده اند. مطالعه ای در سال 2019 نشان داد که دست کم 18 هزار شی رادیواکتیو از کشتی گرفته تا زیردریایی هسته ای، در کف اقیانوس منجمد شمالی پراکنده شده که بسیاری از آنها توسط شوروی در آنجا رها شده است.

در سال 2000 بود که در یک تمرین دریایی، بقایای K-141 Kursk در دریای بارنتس غرق شد و تمام 118 سرنشین آن کشته شده و راکتور و سوخت آن به زیر آب رفت و زیردریایی تهاجمی K-159 در سال 2003 و با 800 کیلو سوخت اورانیوم مصرف شده در حوالی دریای مورمانسک غرق شد. رییس سازمان ایمنی هسته ای نروژ گفته که زمان زیادی است که این اشیا، میراث سمی شان را در آب ها رها می کنند و برخی از کارشناسان این وضعیت را “چرنوبیل در حال حرکت در کف دریاها” نامیده اند.

البته تنها شوروی نبود که زباله های هسته ای را در کف دریاها ریخته و بین سال های 1948 تا 1972، بریتانیا 70 هزار تن زباله هسته ای را به اعماق اقیانوس ریخت و آمریکا، سوییس و ژاپن و هلند کشورهای دیگری هستند که از اعماق اقیانوس ها برای دفع مواد رادیواکتیو استفاده کرده اند. این در حالی است که معاهده های بین المللی حالا ریختن مواد رادیواکتیو در دریاها را ممنوع کرده اند ولی دولت بریتانیا همچنان در حال بررسی دفع 75 هزار متر مکعب زباله هسته ای در کف دریاهاست و استدلالش این است که این نوع دفع این زباله ها، راهی برای پایدار و ایمن نگاه داشتن زباله ها در طول صدهاهزار سال است. البته نشت مواد رادیواکتیو در سال 2014 در یک مرکز دفع زباله در زیر بستر دریا در نیومکزیکو نشان می دهد که این ادعا باید با احتیاط بررسی شود.

انواع زباله هایی که در کف دریاها یافت می شود

زباله های هسته ای، تنها بخشی از یک داستان بزرگ از طمع و بی موالاتی است. این روزها می توان انواع و اقسام زباله های انسانی را در اعماق اقیانوس ها یافت. پایگاه داده زباله های اعماق دریای آژانس علوم و فناوری زمین دریایی ژاپن، از وجود کیف های ورزشی، مانکن ها، توپ و شیشه شیر کودک در اعماق هزاران متری اقیانوس ها خبر داده که در برخی مناطق این انبارهای زباله ابعادی در حدود 300 کیلومتر مربع دارند.

این فاجعه بشری، حتی به عمیق ترین و دورافتاده ترین نقاط اقیانوس هم رسیده: وقتی ویکتور وسکووو در سال 2019 به انتهای گودال ماریانا رسید، در کنار گونه های ناشناخته دوزیستان، یک پلاستیک که مربوط به بسته بندی شیرینی بود نیز پیدا کرد. در سفر کارشناسان اداره ملی اقیانوسی و جوی آمریکا به گودال ماریانا در سال 2016، یک تکه قوطی کنسرو را در عمق 4947 متری مشاهده کردند.

میکروپلاستیک ها نگران کننده تر از هر چیز

نگران کننده تر از همه اینها، تجمع رو به رشد میکروپلاستیک ها در اعماق اقیانوس است که بخش عمده ای از آنها، در پی شکستن اجسام پلاستیکی بزرگ در آب تولید می شوند و برخی دیگر شامل پلاستیک های مهندسی شده اند.

در لایه های بالایی اقیانوس، میکروپلاستیک ها به زنجیره غذایی حمله می کنند؛ یعنی حیواناتی مثل نهنگ ها و پرنده ها در مقادیر زیادی میکروپلاستیک مصرف می کنند و این منجر به سوءتغذیه و آسیب به اندام هایشان می شود.

البته حجم پلاستیک در لایه های سطحی اقیانوس در مقایسه با آب های عمیق، کمتر است و مطالعات حکایت از آن دارد که حدود 99.8% از بیش از 11 میلیون تن پلاستیکی که هر ساله وارد اقیانوس ها می شوند، در آب های عمیق تر قرار می گیرند. اجسام پلاستیکی بزرگ سریع غرق می شوند ولی میکروپلاستیک ها زمان بیشتری در مدار می مانند و در مدفوع ماهی ها و حیوانات دیگر دفع شده یا در جلبک ها انباشت می شوند و این فرآیند ممکن است سالانه بیش از 400 هزار تن پلاستیک را وارد اعماق اقیانوس ها کند.

مشکل تنها پلاستیک ها نیستند. در سال 2019 محققان چینی، تکه هایی از کربن 14 رادیواکتیو که از طریق انفجار بمب های هسته ای در دهه های 1940 و 50 در بدن جانورانی که در گودال ماریانا زندگی می کردند، کشف کردند. این تکه ها نه از طریق گردش اقیانوس، بلکه در باران مواد آلی به اعماق زمین منتقل شده اند. در مطالعات جدیدتری، سزیم رادیواکتیو ناشی از فاجعه هسته ای فوکوشیما در رسوبات در عمق بیش از 7000 متری در ژاپن یافت شده است.

بسیاری از مواد شیمیایی به همین ترتیب انباشت می شوند که برخی از نگران کننده ترین آنها، آلاینده های آلی پایدار مثل بی فنیل های پلی کلر (PCB)هستند که در دهه 1950 نشانه هایی از آن در ماهی ها، پرندگان و حتی بدن انسان ها نیز یافت شد و بعد از آن بود که استفاده از PCB در بسیاری از کشورها ممنوع شد.

PCB چیست و چه خطراتی دارد؟

گرچه هنوز به طور دقیق و شفاف مشخص نیست ولی PCB ها حتی در دوزهای ناچیز هم بسیار سمی هستند و باعث سرطان، آسیب های کبدی و بدشکلی در بسیاری از گونه ها و حتی اختلال در تعادل هورمونی در ماهی ها، پرندگان و پستانداران می شوند و با اختلالات عصبی در پرندگان مرتبطند.

از آنجا که PCB در بافت چربی جمع می شود، در بدن شکارچیانی مثل کوسه ها، فوک ها و نهنگ ها که عمری طولانی دارند تجمع می کنند و همین در مرگ دسته جمعی این گونه های جانوری دخیل است. این جانوران غلظت بالایی از PCB را از طریق شیر به بچه هایشان منتقل می کنند و بدتر از همه اینکه PCB وقتی دور از نور خورشید قرار می گیرد، بسیار آهسته تجزیه شده و برای چندین دهه در اعماق اقیانوس و بدن حیوانات باقی می ماند.

تجمع هزاران تن زباله در کف اقیانوس ها، میراث سمی صنعت بشر است و به ما یادآوری می کند که اعماق اقیانوس ها را نباید فراموش کرد. باید این را به یاد داشت که درک ما از گذشته زمین، از مطالعات به عمل آمده روی بقایای جانوران باستانی و موجودات تک سلولی که در گل و لای کف دریا رشد می کنند به دست آمده است. در نتیجه درک کامل تر از مقیاس و اهمیت اعماق اقیانوس، مستلزم تغییر مشابه در درک ما از زندگی در زمین است.

اعماق اقیانوس ها، بزرگترین محیط روی کره زمین است که 95% از زیست کره و 90% از فضای قابل زندگی کره زمین را تشکیل می دهند.

حالا و با مشخص شدن میزان تاثیر انسان بر اعماق اقیانوس، باید این را دریافت که نمی توان کف اقیانوس ها را مجزا از فعالیت های انسانی و یا مرز جدیدی برای بهره برداری در نظر گرفت. تشخیص اینکه اعماق اقیانوس ها با بقیه کره زمین پیوند نزدیکی دارد، مستلزم تغییر در درک ما از مقیاس و پیچیدگی واقعی است. آینده زندگی حیات روی زمین، به شکلی جداناپذیر به اعماق اقیانوس ها وابسته است.

منبع: theguardian

5858