سیر تا پیاز گونه ها و اکوسیستم پدیده فساد

در یک پژوهش بررسی شد؛

گونه شناسی مصادیق فساد نشان می دهد که بسیاری از مصادیق فساد سیاسی، رسانه، اداری و فساد حکمرانی در برنامه ریزی ها و طرح های مقابله، نادیده گرفته شده اند و طرح اساسی برای مقابله با آنها وجود ندارد. 

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری تازوما، دبیرخانه مقابله با فقر، فساد و تبعیض مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «گونه شناسی عناصر اکوسیستمی پدیده فساد و تحلیل و رتبه بندی اهمیت آنها در راستای تنظیم برنامه مقابله با فساد بر اساس مرور سیستماتیک، فرات» آورده است که فساد اقتصادی و اخلاقی و سیاسی، توده چرکین کشور ها و نظام ها و اگر در بدنه حکومت ها عارض شود، زلزله ویرانگر و ضربه زننده به مشروعیت آنهاست؛ و این برای نظامی، چون جمهوری اسلامی که نیازمند مشروعیتی فراتر از مشروعیت های مرسوم و مبنایی تر از مقبولیت اجتماعی است، بسیار جدی تر و بنیانی تر از دیگر نظام هاست. 

 * مسیله عدالت

این گزارش مطرح می کند که عدالت در صدر هدف های اولیه همه بعثت های الهی است و در جمهوری اسلامی نیز دارای همان شان و جایگاه ممتاز است؛ این، کلمه ای مقدس در همه زمان ها و سرزمین هاست و به صورت کامل، جز در حکومت حضرت ولی عصر (ارواحنافداه) میسر نخواهد شد، ولی به صورت نسبی، همه جا و همه وقت ممکن و فریضه ای بر عهده همه به ویژه حاکمان و قدرتمندان است. جمهوری اسلامی ایران در این راه گام های بلندی برداشته است که اشاره کوتاهی به آن خواهد شد؛ و البته در توضیح و تشریح آن باید کار های بیشتری صورت گیرد و توطیه واژگونه نمایی و لااقل سکوت و پنهان سازی که اکنون برنامه جدی دشمنان انقلاب است، خنثی شود. 

* پدیده فساد

در این گزارش آمده است که پدیده فساد در جمهوری اسلامی ایران مانند کشور های دیگر، جزء مسایل کلان نظام حکمرانی و وجه قابل تامل مسیله، تفاوت ساختار نظام سیاسی و ارزشی بودن بنیان نظام جمهوری اسلامی ایران است که به نظر می رسد باید تسهیل کننده فرآیند پیشگیری و مبارزه با فساد باشد؛ اما هنوز چنانکه باید احاطه کامل بر همه جوانب آن پیدا نکرده است.

طبق گزارش سازمان شفافیت بین الملل (2021)، جایگاه ایران در بین 161 کشور 121 گزارش شده و رتبه ادراک شاخص فساد از 11 عدد 6.8 بوده است که نسبت به سال قبل تنزل یافته است

این گزارش ادامه می دهد که چنین سوالی به ذهن متبادر می شود که ترتیبات نهادی حاکم بر نظام تدبیر امور کشور چیست که به رغم ارزشی بودن پایه های حکومت و ابتنای قانون اساسی بر حاکمیت الهی، نظام پیشگیری و مبارزه با فساد در کشور از وضعیت مناسبی برخوردار نیست؟ طبق گزارش سازمان شفافیت بین الملل (2021)، جایگاه ایران بین 161 کشور 121 گزارش شده و رتبه ادراک شاخص فساد از 11 عدد 6.8 بوده است که نسبت به سال قبل تنزل یافته است. از این رو توجه در وضعیت و عملکرد نظام، تدبیر امور در مواجهه با فساد و مبارزه با آن، انبوهی از علل، عوامل و راهکار ها را تبیین می کند. 

* علل و عوامل پدیده فساد

این گزارش توضیح می دهد که یکی از مهم ترین مسایل جامعه علمی، سیاست گذاران، نهاد ها و سازمان ها در جمهوری اسلامی ایران، شناخت علل و عوامل پدیده فساد، شناسایی پیامد های آن و ارایه راهکار های پیشگیری و درخصوص مبارزه با آن بوده است تا چرخه سیاستگذاری پیشگیری و مبارزه با فساد (مسیله شناسی، تدوین و اتخاذ سیاست، اجرا و پیاده سازی سیاست، ارزیابی و تحلیل سیاست)، به نحو مطلوب، انجام شود.

در این گزارش مطرح می شود که در جامعه علمی و پژوهشی، مهم ترین ابزار بررسی علمی، کتاب ها و مقالات علمی انتشار یافته هستند، معمولاً تلاش می شود جهت شناخت دقیق مسیله، مطالعات علمی-پژوهشی در آن حوزه را ناظر بر کارکرد های تقنین، اجرا و قضا مورد مداقه قرار دهند. مسیله فساد نیز از این قاعده مستثنا نیست. مسیله فساد به مثابه یک مسیله اقتصادی و سیاسی، به دلیل وابستگی بسیاری که به حوزه های مختلف علوم انسانی دارد، از دریچه های مختلف به آن نگریسته شده است. این امر از یک طرف، تبیین مسیله فساد را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار می دهد؛ اما از سوی دیگر، بر پیچیدگی های خود مسیله فساد می افزاید. ازاین رو، تعداد زیادی از مطالعات فساد در رشته های مختلف وجود دارد که گاهی با روش، طرح مسیله و ادبیات متفاوت نگاشته شده اند.

* ضرورت گونه شناسی و طبقه بندی

این گزارش ادامه می دهد که انسان ها در طول تاریخ، برای فهم پدیده های پیرامون خود و برای انتقال مفاهیم ذهنی خویش؛ نیازمند الفاظ و معانی مشترک بوده اند؛ اما به مرور زمان، مفاهیم تکثیر شده، که گاهی در قامت نظریه ها خودنمایی می کنند، مسیله ساز می شوند و گونه شناسی و طبقه بندی مفاهیم و نظریه ها را ضروری می سازد. با تغییر در گونه شناس ها، تغییرات اساسی در ادراک ما از پدیده های مورد مطالعه رخ می دهد که لازمه تحول است.

در این گزارش آمده است که برخی اندیشمندان گونه شناسی را در حد نظریه های پیچیده در نظر می گیرند. برای نمونه، طی سال های گذشته با هجوم نظریه ها در مدیریت؛ چالشی به وجود آمد که از آن با عنوان جنگل معانی. یاد شده است، بر این اساس ضرورت گونه شناسی نظریه ها نمایان شد و اقدامات افرادی همچون هارولد کونتز (1961 و 1980)، ویلیام اسکات (1961)، تامپسون (1967)، ریچارد اسکات (1987)، استلی و ون دی ون (1983)، کویین و همکاران (1990) و بوریل و مورگان (2017) در گونه شناسی نظریه های مدیریت را می توان در این زمینه قلمداد کرد. آشنایی با گونه شناسی و ایجاد چارچوب های جدید طبقه بندی، امکان مواجهه فعال با نظریه ها و غنی تر شدن زبان علم و مفاهمه مشترک خواهد بود. 

* مقابله با فساد به عنوان یک فعالیت نظام مند

این گزارش بیان می کند که به نظر می رسد برای مقابله با فساد به عنوان یک فعالیت نظام مند، در مرحله اول باید گونه های مختلف عناصر پدیده فساد؛ و نقش هر یک از آنها در اکوسیستم فساد را شناسایی کرد و سپس با اصلاح نقش ها و ماموریت های سیستم ها و سازمان های مقابله با فساد نسبت به ایجاد هماهنگی در راستای یک برنامه مشترک تحولی مداخله کرد؛ اما تعدد عناصر موثر در مسیله فساد (که در این تحقیق عناصر پدیده فساد نامیده می شوند) و نقش های بسیار گسترده، پیچیده و مبهم هر یک از بازیگران، باعث سردرگمی متولیان مقابله با فساد شده است. به عنوان مثال، مصادیق فساد، زمینه های فساد، عوامل فساد، نهاد های مقابله با فساد و تعدادی از عناصر موثر در فساد هستند که باید مورد تحلیل و بازنگری قرار گیرند. 

* ابهام در تفکیک درست و تشخیص صحیح عناصر پدیده فساد 

این گزارش توضیح می دهد که برای تحول آفرینی در مقابله با فساد در مقیاس کلان، هم تعدد عناصر موثر بسیار زیاد است و هم روابط میان عناصر موثر بر بروز فساد بسیار پیچیده است و اصول و قواعد حاکم بر روابط میان عناصر کاملاً مبهم است. همچنین یکی از چالش های اصلی مقابله با فساد، ابهام در تفکیک درست و تشخیص صحیح عناصر پدیده فساد یعنی؛ مصادیق، علل و ریشه ها، زمینه های اصلی، عاملین فساد و… است. به عنوان نمونه گاهی یک مصداق فساد به عنوان علت فساد در نظر گرفته می شود و در جهت مقابله با آن منابع مالی و… صرف می شود و به جای مقابله با علت پدیده به عارضه توجه می شود که در نهایت باعث عدم توفیق در مقابله با فساد است. با توجه به محدودیت ظرفیت ها و منابع موجود در جهت مقابله با فساد مهم است که عناصر فساد را به درستی از هم تفکیک کنیم. 

این گزارش ادامه می دهد که یکپارچه کردن نهاد های مقابله با فساد و معماری کلان نقش ها و کارکرد های این نهاد ها برای دستیابی به همراستایی استراتژیک همه اجزا و عناصر موثر در مقابله با فساد شاید در سازمان های کوچک کار پیچیده ای نباشد؛ اما در مقیاس های فراسازمانی کلان کار بسیار پیچیده ای است. 

مقابله با فساد در مقیاس کلان کاری بسیار پیچیده است و علی رغم رشد روزافزون اقدامات اجرایی و همچنین مطالعات صورت گرفته در ارتباط با مقابله با فساد هنوز مطالعات کافی در مورد گونه شناسی عناصر پدیده فساد و نگرش جامعی در این باره ارایه نشده است

این گزارش بیان می کند که همچنین گزارش های مورد نظر نشان از نارضایتی مدیران از نتایج مربوط به مقابله با فساد دارد. در نهایت تجربه محققان این پروژه نشان می دهد مقابله با فساد در مقیاس کلان کاری بسیار پیچیده است و علی رغم رشد روزافزون اقدامات اجرایی و همچنین مطالعات صورت گرفته در ارتباط با مقابله با فساد هنوز مطالعات کافی در مورد گونه شناسی عناصر پدیده فساد و نگرش جامعی در این باره ارایه نشده است. 

* گونه شناسی عناصر پدیده فساد

این گزارش مطرح می کند که هر یک از تحقیقات پیشین تنها به بخشی از عناصر پدیده فساد نگریسته اند و جای خالی مطالعه آنها از منظر کلان احساس می شود. به این ترتیب مساله اصلی پژوهش حاضر گونه شناسی عناصر پدیده فساد است و اگر گونه شناسی مورد نظر صورت گیرد می تواند جرح و تعدیل های مناسبی را در چارچوب های نظری مقابله با فساد ایجاد کند. 

* در اهمیت یکپارچه کردن نهاد های مقابله با فساد

این گزارش توضیح می دهد که یکپارچه کردن نهاد های مقابله با فساد و معماری کلان نقش ها و کارکرد های این نهاد ها برای دستیابی به همراستایی استراتژیک همه اجزا و عناصر موثر در مقابله با فساد شاید در سازمان های کوچک کار پیچیده ای نباشد؛ اما در مقیاس های فراسازمانی کلان کار بسیار پیچیده ای است. گفتگو با مدیران سازمان ها، پژوهشگران و متخصصان حوزه مقابله با فساد تاییدکننده این ادعا می باشد. همچنین گزارش های مورد نظر نشان از نارضایتی مدیران از نتایج مربوط به مقابله با فساد دارد. در نهایت تجربه محققین این پروژه نشان می دهد مقابله با فساد در مقیاس کلان کاری بسیار پیچیده است و باوجود رشد روزافزون اقدامات اجرایی و همچنین مطالعات صورت گرفته در ارتباط با مقابله با فساد هنوز مطالعات کافی در مورد گونه شناسی عناصر پدیده فساد و نگرش جامعی در این باره ارایه نشده است. هر یک از تحقیقات پیشین فقط به بخشی از عناصر پدیده فساد نگریسته اند و جای خالی مطالعه آنها از منظر کلان احساس می شود.

این گزارش ادامه می دهد که گونه شناسی مصادیق فساد نشان می دهد که بسیاری از مصادیق فساد سیاسی، فساد رسانه، فساد اداری و حکمرانی در برنامه ریزی ها و طرح های مقابله، نادیده گرفته شده اند و طرح اساسی برای مقابله با آن مصادیق وجود ندارد. 

 

در نهایت اینکه این گزارش بیان می کند که رتبه بندی مصادیق از منظرهای مختلف نشان دهنده یک واقعیت بسیار مهم درخصوص تفاوت دیدگاه حاکمیت و مردم درباره اهمیت مصادیق مختلف فساد دارد.

مقایسه این رتبه بندی مشخص می کند آنچه از منظر حاکمیت بیشتر اهمیت دارد، از نظر مردم درجه اهمیت کمتری دارد و آنچه از منظر مردم اهمیت دارد از منظر حاکمیت در اولویت های بعدی قرار گرفته است. به عنوان مثال رتبه بندی ها نشان می دهد در سطح کلان مصادیق فساد امنیتی در منظر حاکمیت اهمیت بیشتری از مصادیق فساد مالی دارند؛ اما مردم چنین دیدگاهی ندارند و مصادیق فساد مالی (اقتصادی) و فساد قضایی دارای اولویت بیشتری هستند. همچنین فساد فرهنگی اجتماعی در دو دیدگاه، جایگاه های بسیار متفاوتی را به دست می آورد. این تفاوت دیدگاه در برنامه های مقابله با فساد تاثیر می گذارد و اثرات نامناسبی را در پیش دارد. از این رو هماهنگ کردن دیدگاه حاکمیت و مردم در خصوص مصادیق مهم فساد و میزان اولویت هر یک از آنها یکی از مهم ترین پیشنهادات سیاستی این پژوهش است.

 

متن کامل گزارش را اینجا بخوانید.