سیاست دولت بعدی باید پیشرفت و رشد اقتصادی مبتنی بر نوآوری باشد

فناوری و دولت آینده (7)؛

دبیر انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران بر ضرورت محوریت نظام ملی نوآوری در دولت جدید تاکید کرد و گفت: سیاست دولت بعدی باید بر مبنای نوآوری باشد؛ نظامی هم که در دولت بعدی حاکم می شود باید نوآور، چابک و متمرکز بر زنجیره ارزش دانش تا ثروت باشد.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری تازوما، نزدیک به سه دهه از شکل گیری مفهوم نظام های ملی نوآوری می گذرد؛ این نظام مبتنی بر سیاست ها، تعاملات و رفتار های متقابل بین سه گانه صنعت، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و دولت است که منجر به توسعه، خلق، انتقال، اصلاح و انتشار فناوری های جدید می شود.

در این نظام نقش هریک از سازمان ها مانند دانشگاه ها، پارک های فناوری، مراکز تحقیق و توسعه، مراکز صنعتی و موسسات پژوهشی و در فرآیند های نوآوری و رابطه تعاملی آنها در مقایس کلان و کشوری پرداخته می شود. امروزه این نوع نظام در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه به طور گسترده مورد توجه سیاست گذران و محققان حوزه علم، فناوری و نوآوری قرار گرفته است.

نظام ملی نوآوری در ایران نیز مورد توجه قرار دارد، اما هنوز با چالش هایی مواجه است. واکاویی و چرایی این مسیله باعث شد گفت وگویی با علی معصومی، عضو هیات مدیره و دبیر انجمن تحقیق و توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران انجام دهیم.

مشروح گفت وگو به شرح زیر است:

* عملکرد نهاد ها و سازمان ها در توسعه علم و فناوری کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟ چرا هنوز نتوانسته ایم به نحو مطلوب از ظرفیت های علمی کشور برای تحقیق، توسعه و نوآوری صنایع و معادن ایران بهره بگیریم؟

معصومی: اکنون فعالیت های زیادی در وزارتخانه ها، نهادها، سازمان های مختلف، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در راستای نظام ملی نوآوری ایران(منظور نظامی است که دانش را تبدیل به فناوری و فناوری را تبدیل به ثروت می کند) انجام می شود، اما برآیند همه آنها بهره وری لازم را ندارد یعنی بر اساس منابعی که صرف می کنیم و ساختار، سازمان و تشکیلاتی که برای انجام این کار ها اختصاص داده ایم، هم افزایی لازم را نداریم و به نحو مطلوب دانش به ثروت تبدیل نمی شود.

در ابتدای این زنجیره وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان های تابعه آن مانند سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران و سایر اجزای آن مانند صندوق حمایت از پژوهشگران و … و پس از آن معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری قرار دارد و در ادمه زنجیره وزارتخانه هایی مانند صنعت، معدن و تجارت، جهاد کشاورزی، اقتصاد، وزارت راه و شهرسازی (که از دانشگاه برای دانش خدمت گیرنده هستند) قرار دارند، اما از ابتدا تا انتهای این زنجیره حلقه ها به طور کامل به یکدیگر متصل نیستند. هر مجموعه ای به صورت جزیره ای کار خود را پیش می برد. کسی هم پاسخگو نیست که چرا علم و دانش به ثروت تبدیل نمی شود.

به عنوان مثال ماموریت اصلی پژوهشگاه ها انجام کار پژوهشی در راستای نیاز های صنعت و سایر ارکان اقتصادی و اجتماعی کشور است یعنی اکثر پژوهشگاه ها که باید پاسخگوی نیاز صنعت و اقتصاد کشور باشند، فقط در حال انجاام پژوهش های علمی غیر کاربردی و نوشتن مقالات ISI هستند. خروجی که از آنها انتظار داریم، به هیچ وجه کافی نیست و ارتباطی که باید میان پژوهشگاه و صنعت باشد و تمرکزی که باید آنها برای رفع نیاز ها و پروژه های صنعت داشته باشند، اتفاق نمیفتد.

* به نظر شما رییس جمهور آینده و تیم همراه او برای رفع این مشکل باید چه اقداماتی انجام دهد؟ 

معصومی: اکنون زیرساخت های خوبی در دانشگاه ها از نظر امکانات فیزیکی، آزمایشگاهی و. داریم، فرایند های نسبتا خوبی هم برای آنها تعریف کرده ایم و سازمان ها و نهاد هایی هم برای زنجیره تبدیل دانش به ثروت درست کرده ایم، اما به دلیل شفاف نبودن نقش هرکدام از این نهاد ها و سازمان ها به خصوص متناسب نبودن اختیارات و مسوولیت ها، آنها هم افزا نیستند و بهره وری لازم را نداریم. به عنوان مثال از وزارت صمت می خواهیم پاسخگو باشد که چرا برخی از محصولات تولید شده از کیفیت مطلوبی برخوردار نیستند. از سوی دیگر برای انجام کار های پژوهشی و پروژه های تحقیقاتی منابع به نهاد ها و دستگاه های دیگر اختصاص پیدا کرده است. اگر نهاد ها و دستگاه هایی که این منابع ر ا در اختیار دارند همراهی لازم را با وزارت صمت و شر کت های صنعتی و معدنی و سایر حوزه های دیگر مانند کشاورزی نداشته نباشند، چرا باید این وزارتخانه ها و دستگاه ها به تنهایی پاسخگوی این مسایل باشند؟

اکنون ایران در شرایط تحریم به سر می برد بنابراین ما باید از نظر فناوری و دانش خودمان را توانمند سازیم، زیرا به تکنولوژی های محدودی دسترسی داریم. اگر کیفیت محصولی افت پیدا کند کدام ارگان؛ وزارت صمت، وزارت علوم، سازمان پژوهش های علمی و صنعتی کشور، جهاد دانشگاهی یا معاونت علمی پاسخگو است؟ هیچ کسی پاسخگو نیست! رییس جمهور آینده باید مشخص کند چه ارگان و نهادی چه اختیارات و مسوولیت هایی برعهده دارد. سپس به تناسب مسوولیت ها و اختیارت آنها را پاسخگو کند. در حال حاضر برخی از نهاد های دولتی منابع، امکانات، نیروی انسانی متخصص و بودجه های پژوهشی و فناور محور را در اختیار دارند، اما در قبال مشکلات و مسایل کشور به هیچکس پاسخگو نیستند. 

*چه مسیله ای در دولت های پیشین مغفول واقع شده که باید توسط رییس جمهور آینده مورد توجه بیشتری قرار بگیرد؟ 

معصومی: سال هاست که کشور ها روی بحث نوآوری در تمام ابعاد جامعه شان تاکید دارند. رییس جمهور آینده حتما باید نظام ملی نوآوری را بازنگری کند. منظور از نظام نوآوری اختراع یک محصول جدید نیست بلکه سیاستی است که باید در پیش بگیرد. حرکت و سیاست دولت باید برمبنای نوآوری باشد یعنی در مدیریت، ساختار، فرایندها، اجرا ها و نظارتش و. از وزرای خود بخواهد هر لحظه به فکر نوآوری و کار جدید باشند تا مسیر ها را کوتاه تر، فرایند ها را چابک تر، هزینه ها را کمتر و بهره وری را افزایش دهند.

دولت آینده باید مبتنی بر نوآوری باشد، زیرا سرعت تحول و پیشرفت در دنیا بسیار زیاد است. وقتی سرعت مولفه ها زیادتر می شود دیگر نمی توانیم با سرعت کم پاسخگوی نیاز های جامعه باشیم یا با دیگر کشور ها رقابت کنیم. در نتیجه باید سرعت مان را بالاتر ببریم و این امر محقق نمی شود مگر اینکه سیستم مان را چابک تر کنیم. قطعا با یک سیستم سخت، کرخت و سنتی به هیچ وجه نمی توانیم با دنیای جدید که با سرعت در حال تحول است، رقابت کنیم. اکنون اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی در دنیا مطرح است. قطعا سیستم سنتی نه تنها قابل رقابت با سایر کشور ها نیست بلکه قادر نخواهد بود نیاز های جامعه کنونی را نیز برطرف کند. این کارکرد ها نیاز به سیستم چابک دارند. نظامی باید در دولت حاکم شود که نوآور، چابک و متمرکز بر زنجیره ارزش دانش تا ثروت باشد یعنی باید بر تبدیل دانش به ثروت متمرکز شود.

منظور از ثروت فقط پول نیست. وقتی در حوزه علوم اجتماعی، روان شناسی، بهداشتی و پزشکی دانشی در سطح جامعه نشر پیدا کند و سطح بهداشت افزایش یابد، قطعا هزینه های درمان و نگهداری بیماران نیز کمتر خواهد شد. در واقع سیستم بهره ورتر می شود. با بهره ورتر شدن سیستم شاهد رشد اقصادی خواهیم شد. به عبارت دیگر ثروت تولید می شود یعنی دانش به ثروت تبدیل خواهد شد. 

* برای تکمیل این زنجیره باید چه مولفه هایی را دولت رعایت کند؟

معصومی: این فرایند دانش مستقیما به پول تبدیل نمی شود. اگر در این فرایند مولفه ها را رعایت کنیم و دولت نوآور، چابک و متمرکز بر زنجیره ارزش دانش به ثروت باشد، می توانیم به موفقیت دست پیدا کنیم. لازمه تحقق این مهم هم در گروی انجام چند کار است. یک ساختار، نظام و تشکیلات نظام ملی نوآوری باید بازنگری شود. دوم، باید مشخص شود در حوزه دانش و علم و فناوری کدام دستگاه ها چه مسوولیت، وظایف و اختیاراتی بر عهده دارند. سوم، قوانین حمایت کننده این مسیله باید مورد بازنگری قرار گیرند. اکنون قوانین بسیار خوبی پیرامون این مسیله داریم. شاید بازنگری این قوانین نیاز به پنج الی شش ماه کار کارشناسی شده داشته باشد تا کمبود های آن برطرف و سختی ها و دشواری های اجرای بعضی از قوانین تسهیل پیدا کند. 

چهارم نیز تعریف جدید فرایندهاست. باید از ابتدا تا پایان تبدیل فرایند دانش به ثروت و به خصوص ارزیابی و نظارت و پاسخگو کردن همه سیستم ها و مسوولیت و اختیاری که دارند بار دیگر مورد بازنگری قرار بگیرد. متاسفانه اکنون چه رشدی در حوزه دانش و فناوری داشته باشیم و چه رشدی نداشته باشیم، کسی پاسخگو نیست و کسی هم مورد تشویق قرار نمی گیرد. تعریف فرایند ها اصلا کار پیچیده ای نیست. اکنون ما متخصصان و زیرساخت های لازم را در کشور داریم. پنجم، سیاست های این حوزه باید تغییر کند؛ ضمن اینکه باید ساختارها، قوانین و فرایند ها اصلاح شوند، باید نگاه ها و سیاست ها نیز تغییر پیدا کند. ما کلا باید دانش محور حرکت کنیم. هیچ چیزی را به جز علم و دانش نباید مد نظر قرار دهیم. باید منطقی پشت کارهایمان باشد. همچنین باید پاسخگو و هم افزا باشیم و قابلیت نظارت، سنجش و پاسخگویی داشته باشیم. 

ساختار و تشکیلات دولت باید با توجه به افزایش سرعت و شتاب توسعه افتصادی کشور ها و تحول دیجیتال و هوش مصنوعی و بسیاری از ابزار های نوین دیگر تغییر کند. ما با ساختار و چیدمان کنونی دولت و تفکر جزیره ای وزارتخانه ها راه به جایی نمی بریم. قطعا با ارتباطی که در آن وزارتخانه ها زنجیره محوری با یکدیگر ندارند، به نتایج کافی نخواهیم رسید. اگر هم مدیریت داشته باشیم، با سختی، زحمت و هزینه بسیار زیاد باید این کار را انجام دهیم. این ساختار ها و تشکیلات باید دوباره مورد بازنگری قرار بگیرند و براساس اختیار ها و مسوولیت ها و انتظار ها تقسیم وظیفه صورت بگیرد. 

* پس از اصلاح ساختار ها و تکمیل این زنجیره، روابط بین المللی چقدر می تواند در توسعه اقتصاد دانش بنیان ایران موثر واقع شود؟ رییس جمهور آینده چقدر باید به این مسیله توجه داشته باشد؟

معصومی: در حال حاضر ارتباطات بین المللی در حوزه علمی وجود دارد، اما در حوزه فناوری این ارتباطات همراه با محدودیت هایی است؛ اکنون در حوزه علمی و دانشگاهی بسیاری از اساتید کشور با دانشگاه های دیگر در ارتباط هستند. برای فرصت مطالعاتی به خارج از کشور سفر می کنند. مقالات آنها در مجلات بین المللی چاپ می شود. همچنین سخنرانانی از کشور های دیگر به ایران دعوت می شوند. این ارتباطات باید در حوزه فناوری نیز گسترش پیدا کند. 

این ارتباطات دو بعد دارد. یک، تکنولوژی های نوین از کشور های پیشرو به ایران انتقال داده شود و از دانش این کشور ها استفاده کنیم. دوم، تکنولوژی هایی که اکنون در شرکت های دانش بنیان توسعه پیدا کرده را در سطح جهانی عرضه کنیم. اگر این ارتباط تقویت شود ما می توانیم دانش و فناوری مان را به کشور های دیگر بفروشیم.

هرچند بحث هایی که اکنون پیرامون ارتباطات منطقه ای داشته ایم یا به پروتکل ها و کنسرسیوم هایی سطح منطقه وارد شده ایم و تفاهم نامه هایی که امضا کرده ایم، مفید هستند، اما کافی نیستند. به عنوان مثال نمایشگاه های کالا و محصولات برپا می کنیم و محصولات فیزیکی مان را می فروشیم، درصورتی که فروش محصولات فناورانه و دانش در شرایط تحریم بسیار راحت تر از صادرات کالاست. اکنون روی این مسیله تمرکز کمتری داریم. ما می توانیم آموزش هایی که در حوزه صنعت، دانش و فناوری داریم مانند آموزش های صنعتی و کاربردی و علمی و دانشگاهی را تبدیل به ثروت کنیم. متاسفانه کمتر به این سمت رفته ایم، بیشتر تمایل داریم یا عادت کرده ایم محصولات و کالاهایمان را بفروشیم.

اکنون ارتباطات بین المللی مان زیاد نیست، اعمال تحریم ها نیز باعث شده اند تا بهره برداری لازم را نداشته باشیم در حالی که می توانیم با استفاده از توانمندی های حوزه دانش و فناوری، این فضا را بازتر کنیم از اینرو تمرکز اصلی نمایشگاه هایی که ایجاد می شود_که اکنون نیز نمایشگاه هایی در این خصوص دایر می شود_ باید روی بحث دانش، فناوری و حوزه علم و آموزش باشد.