سفرنامه نویسی در ایران

میل به سفر و کشف ناشناخته ها یکی از عمیق ترین انگیزه های انسانی است که از دیرباز در فرهنگ های مختلف جهان و به ویژه در تمدن پربار ایران وجود داشته است. این اشتیاق نه تنها به گشت و گذار در سرزمین های دور و نزدیک منجر شده بلکه زمینه ساز خلق آثاری ادبی و تاریخی ارزشمند به نام سفرنامه گردیده است. سفرنامه صرفاً گزارشی از مسیر و مقصد نیست؛ بلکه آینه ای است تمام نما از مشاهدات تجربیات تفکرات و احساسات نویسنده در رویارویی با فرهنگ ها آداب و رسوم بناها طبیعت و مردمان جدید. در واقع سفرنامه پلی است میان جهان نویسنده و جهان خواننده فرصتی برای درک بهتر گذشته و حال جوامع مختلف و غنی سازی دیدگاه های فردی. این ژانر ادبی به دلیل ماهیت مستند و اغلب شخصی خود منابع دست اولی برای تاریخ نگاران جامعه شناسان مردم شناسان و علاقمندان به ادبیات و جغرافیا فراهم می آورد. در ایران با پیشینه ای غنی در تجارت سیاست و فرهنگ که همواره نیازمند ارتباط با جهان خارج بوده سفرنامه نویسی جایگاه ویژه ای داشته و دارد. از جهانگردان باستانی و سفیران سیاسی تا نویسندگان و هنرمندان معاصر بسیاری ایرانیان تجربیات سفر خود را به نگارش درآورده اند و میراثی گران بها از خود به جای گذاشته اند. درک تاریخچه این گونه ادبی شناخت چهره های برجسته آن و آشنایی با مهم ترین آثار خلق شده در این زمینه نه تنها دریچه ای به سوی گذشته می گشاید بلکه الهام بخش سفرهای آتی و ثبت هنرمندانه آن ها خواهد بود.

آشنایی با تاریخچه سفر نامه نویسی در ایران

تاریخچه سفرنامه نویسی در ایران ریشه در قرون گذشته دارد و با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران در مسیر جاده ابریشم و نیاز به برقراری ارتباطات سیاسی تجاری و فرهنگی با سایر نقاط جهان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. یکی از قدیمی ترین اشارات به ثبت تجربیات سفر در متون کهن ایرانی به دوران ساسانی و حکایت سفر برزویه طبیب به هند برای آوردن کتاب کلیله و دمنه بازمی گردد که اگرچه به سبک سفرنامه های امروزی نیست اما نشان دهنده اهمیت ثبت وقایع سفر است. با ظهور اسلام و گسترش زبان فارسی به عنوان زبان علمی و ادبی در بخش وسیعی از جهان اسلام سفرنامه نویسی نیز شکوفا شد. سفر حج و سفرهای علمی و تجاری انگیزه های اصلی برای نگارش سفرنامه بودند. ناصرخسرو قبادیانی در قرن پنجم هجری با نگارش سفرنامه خود نقطه عطفی در این زمینه ایجاد کرد. اثر او نه تنها گزارشی جغرافیایی است بلکه شامل مشاهدات دقیق اجتماعی اقتصادی سیاسی و فرهنگی از شهرهایی است که در مسیر هفت ساله خود از مرو تا بلخ و سپس به مصر و مکه و بازگشت به خراسان دیده است. این اثر به دلیل دقت امانت داری و نثر شیوا یکی از مهم ترین منابع دست اول برای شناخت اوضاع ایران و سرزمین های همسایه در آن دوره محسوب می شود. در دوران ایلخانی و تیموری با افزایش ارتباطات با شرق دور و اروپا شاهد نگارش سفرنامه هایی توسط جهانگردان و سفیران هستیم. در دوره صفویه با گسترش روابط با کشورهای اروپایی سفرنامه نویسی ابعاد جدیدی یافت. سفرنامه هایی توسط ایرانیان به اروپا و توسط اروپاییان به ایران نوشته شد که حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره دربار جامعه اقتصاد و فرهنگ دو طرف است. اروج بیگ بیات یکی از اعضای هیئت اعزامی شاه عباس به اروپا پس از اقامت در اسپانیا و گرویدن به مسیحیت خاطرات خود را به زبان اسپانیایی نوشت که نمونه ای جالب از نگاه یک ایرانی به اروپا در آن دوره است. در دوره قاجار با اعزام دانشجو و هیئت های سیاسی به اروپا و همچنین افزایش سفر اروپاییان به ایران حجم سفرنامه ها افزایش یافت. این دوره شاهد نگارش سفرنامه هایی با رویکردهای مختلف از گزارش های رسمی و دیپلماتیک گرفته تا مشاهدات شخصی و حتی انتقادی است. میرزا صالح شیرازی یکی از اولین دانشجویان اعزامی به اروپا سفرنامه خود را از انگلستان نوشت که تصویری از جامعه و پیشرفت های آن دیار ارائه می دهد. حاج سیاح محلاتی نیز با سفرهای طولانی خود به اقصی نقاط جهان و ایران سفرنامه هایی پربار از خود به جای گذاشت که حاوی اطلاعات گسترده ای درباره اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران و جهان است. در دوران معاصر سفرنامه نویسی از حالت صرفاً گزارشی خارج شده و با عناصر ادبی طنز تحلیل های اجتماعی و روانشناختی آمیخته شده است. نویسندگان و روشنفکران بسیاری تجربیات سفر خود را در قالب سفرنامه منتشر کرده اند که نه تنها اطلاعاتی درباره مقاصد سفر می دهند بلکه بازتاب دهنده اندیشه ها و دغدغه های نویسندگان در مواجهه با جهان خارج یا حتی مناطق کمتر دیده شده در داخل کشور هستند. این تحول سفرنامه را به یک ژانر پویا و متنوع در ادبیات معاصر ایران تبدیل کرده است.

معرفی برخی از بهترین سفرنامه نویسان ایرانی

در طول تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران چهره های درخشانی در زمینه سفرنامه نویسی ظهور کرده اند که هر یک با سبک و سیاق خود بخشی از گنجینه ارزشمند سفرنامه های ایرانی را شکل داده اند. این نویسندگان با قلم توانمند خود نه تنها ما را با جغرافیای دوردست آشنا می کنند بلکه دریچه ای به سوی تاریخ فرهنگ و جامعه مردمان مختلف می گشایند.

ناصر خسرو قبادیانی

ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی (۳۹۴-۴۸۱ ق) یکی از نامدارترین شاعران فیلسوفان حکیمان و جهانگردان ایرانی است. سفر هفت ساله او که با هدف زیارت خانه خدا آغاز شد به یکی از مهم ترین و مشهورترین سفرنامه های تاریخ ادبیات فارسی انجامید. ناصرخسرو در این سفر از شهرهای مختلفی در ایران آناتولی شام فلسطین حجاز و مصر دیدن کرد. سفرنامه او به دلیل دقت در جزئیات توصیف های عینی از شهرها بناها آداب و رسوم وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم و نیز نگاه نقادانه و گاهی فلسفی نویسنده اهمیت فوق العاده ای دارد. او در سفرنامه خود مشاهداتش را با صداقت و امانت داری ثبت کرده و اطلاعات دست اولی از اوضاع قرن پنجم هجری در اختیار ما قرار می دهد. نثر سفرنامه ناصرخسرو نثری فصیح و بلیغ است که سادگی و روانی آن خواندن اثر را برای مخاطب دلپذیر می سازد. این کتاب نه تنها یک سند تاریخی و جغرافیایی است بلکه اثری ادبی نیز محسوب می شود که جایگاه ناصرخسرو را به عنوان یکی از پیشگامان سفرنامه نویسی در ایران تثبیت کرده است.

جلال آل احمد

جلال آل احمد (۱۳۰۲-۱۳۴۸ ش) یکی از تأثیرگذارترین نویسندگان مترجمان و منتقدان اجتماعی معاصر ایران است. نثر صریح کوبنده و دقیق او ویژگی بارز آثارش از جمله سفرنامه های اوست. آل احمد در طول زندگی خود سفرهای متعددی به داخل و خارج از کشور داشت که حاصل برخی از آن ها در قالب سفرنامه منتشر شده است. مشهورترین سفرنامه او «خسی در میقات» است که گزارشی تأمل برانگیز و صادقانه از سفر حج او در سال ۱۳۴۳ شمسی است. در این کتاب آل احمد با نگاهی تیزبینانه و انتقادی به آداب و رسوم حج وضعیت اجتماعی و فرهنگی زائران و نیز تحولات درونی خود در مواجهه با این سفر معنوی می پردازد. «خسی در میقات» صرفاً یک گزارش سفر نیست بلکه نوعی خودکاوی و مواجهه با سنت و مدرنیته است که با نثری جذاب و پرکشش روایت می شود. از دیگر سفرنامه های او می توان به «سفر روس» «سفر آمریکا» «جزیره خارک درّ یتیم خلیج فارس» و «اورازان» اشاره کرد که هر یک بازتاب دهنده دیدگاه ها و دغدغه های اجتماعی و فرهنگی او هستند.

منصور ضابطیان

منصور ضابطیان (متولد ۱۳۴۹ ش) از چهره های شناخته شده در عرصه روزنامه نگاری تهیه کنندگی کارگردانی و نویسندگی در ایران معاصر است. او در سال های اخیر با نگارش مجموعه ای از سفرنامه ها جایگاه ویژه ای در میان خوانندگان پیدا کرده است. سفرنامه های ضابطیان با نثری ساده صمیمی و طنزآلود نوشته می شوند و بر مشاهدات شخصی جزئیات فرهنگی و تعاملات انسانی در طول سفر تمرکز دارند. او در کتاب هایش خواننده را با خود به شهرهای مختلف ایران و کشورهای گوناگون جهان می برد و تصاویری زنده و ملموس از مقاصد سفر ارائه می دهد. مجموعه های «مارک و پلو» «مارک دو پلو» «برگ اضافی» «سباستین» و «چای نعنا» از جمله آثار او در این زمینه هستند که با استقبال خوبی مواجه شده اند. ویژگی اصلی سفرنامه های ضابطیان نگاه کنجکاو شوخ طبع و مردمی اوست که باعث می شود خواننده به راحتی با روایت ها ارتباط برقرار کند و از خواندن آن ها لذت ببرد. او در سفرنامه هایش اغلب به نکاتی اشاره می کند که شاید از چشم یک جهانگرد عادی پنهان بماند و همین امر به جذابیت آثارش می افزاید.

محمدعلی اسلامی ندوشن

دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن (۱۳۰۴-۱۴۰۱ ش) حقوق دان قاضی استاد دانشگاه نویسنده مترجم و پژوهشگر برجسته ایرانی بود که عمر خود را صرف تحقیق و تفحص در فرهنگ و ادبیات ایران و جهان کرد. او علاوه بر آثار متعدد در زمینه ادبیات و فرهنگ چندین سفرنامه نیز از خود به جای گذاشته است. سفرنامه های اسلامی ندوشن با نثری ادیبانه ژرف اندیش و سرشار از تحلیل های فرهنگی و اجتماعی نوشته شده اند. او در سفرهایش به ایران و کشورهای مختلف جهان تنها به توصیف مکان ها بسنده نمی کند بلکه با نگاهی فلسفی و جامعه شناختی به بررسی اوضاع تاریخ و فرهنگ مردمان می پردازد. «صفیر سیمرغ» یکی از مشهورترین سفرنامه های اوست که حاصل سفرهای او به کشورها و شهرهای مختلفی چون افغانستان دانمارک ترکیه پاریس نیشابور اصفهان لندن ایتالیا و بلغارستان است. در این کتاب اسلامی ندوشن با قلمی شیوا مشاهدات خود را با تأملات عمیق درآمیخته و تصویری چندوجهی از جهان ارائه می دهد. آثار دیگری چون «آزادی مجسمه» (درباره آمریکا) و «در کشور شوراها» (درباره اتحاد جماهیر شوروی سابق) نیز از جمله سفرنامه های او هستند که بازتاب دهنده دیدگاه های او درباره جوامع مختلف و مقایسه آن ها با فرهنگ ایرانی است.

احمد شاملو

احمد شاملو (۱۳۰۴-۱۳۷۸ ش) یکی از بزرگترین شاعران معاصر ایران مترجم و پژوهشگر برجسته ادبی است. اگرچه شهرت اصلی شاملو در زمینه شعر است اما او در زمینه های دیگر ادبی از جمله سفرنامه نویسی نیز آثاری دارد. سفرنامه او با نام طنزآلود «روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ» حاصل سفرش به آمریکاست. این کتاب با رویکردی طنزآمیز و گاه انتقادی به روایت مشاهدات شاملو از جامعه و فرهنگ آمریکایی می پردازد. شاملو در این اثر با استفاده از زبان طنز برخورد دو فرهنگ ایرانی و آمریکایی را به تصویر می کشد و نگاهی متفاوت به مقوله سفر و رویارویی با دنیای جدید ارائه می دهد. او در این سفرنامه از زبان یک شخصیت خیالی قاجاری روایت می کند تا امکان نقد و طنز بیشتری فراهم آید. این اثر نشان دهنده توانایی شاملو در استفاده از نثر در زمینه ای متفاوت از شعر است و به دلیل نگاه منحصر به فرد و لحن خاص خود جایگاه ویژه ای در میان سفرنامه های معاصر دارد.

برادران امیدوار

عیسی (متولد ۱۳۰۸ ش) و عبدالله امیدوار (۱۳۱۰-۱۳۹۷ ش) اولین جهانگردان حرفه ای ایرانی هستند که در دهه های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی با هدف کشف ناشناخته ها و پژوهش های انسان شناسی سفرهای دور و درازی را به نقاط مختلف جهان آغاز کردند. آن ها سفر خود را در سال ۱۳۳۳ با دو دستگاه موتورسیکلت آغاز کردند و طی سال ها به قاره های آسیا آفریقا آمریکا استرالیا و اقیانوسیه سفر کردند و با قبایل و فرهنگ های گوناگون آشنا شدند. تجربیات این دو برادر در کتاب «سفرنامه برادران امیدوار» به نگارش درآمده است. این کتاب نه تنها گزارشی از مسیرهای پرخطر و دشواری های سفر است بلکه حاوی مشاهدات دقیق انسان شناختی عکس ها و فیلم هایی است که آن ها از زندگی مردمان بومی نقاط مختلف جهان تهیه کرده اند. سفرنامه برادران امیدوار به دلیل ماهیت پیشگامانه سفر پژوهش های میدانی و مستندات تصویری اثری منحصر به فرد در تاریخ جهانگردی و سفرنامه نویسی در ایران محسوب می شود و الهام بخش بسیاری از جوانان ایرانی برای سفر و ماجراجویی بوده است.

معروف ترین سفرنامه های درباره ایران

ایران به دلیل موقعیت استراتژیک تاریخ کهن و فرهنگ غنی خود همواره مورد توجه جهانگردان بازرگانان سفیران و پژوهشگران از سراسر جهان بوده است. همین امر باعث شده تا سفرنامه های متعددی توسط غیرایرانیان درباره ایران به نگارش درآید که هر یک تصویری از ایران در دوره ای خاص را ارائه می دهند. این سفرنامه ها منابعی ارزشمند برای شناخت تاریخ اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ایران از نگاه بیرونی هستند و در کنار سفرنامه های ایرانی گنجینه ای گران بها را تشکیل می دهند.

سفرنامه ناصر خسرو

همانطور که پیشتر اشاره شد سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی یکی از مهم ترین و قدیمی ترین سفرنامه های به زبان فارسی است که اطلاعات دست اول و دقیقی از ایران شام مصر و حجاز در قرن پنجم هجری ارائه می دهد. این سفرنامه که حاصل سفر هفت ساله ناصرخسرو است نه تنها از نظر جغرافیایی و تاریخی اهمیت دارد بلکه به دلیل نثر شیوا و توصیف های زنده نویسنده اثری ادبی نیز محسوب می شود. ناصرخسرو در این کتاب مشاهدات خود را با نگاهی نقادانه و فلسفی درآمیخته و تصویری واقع بینانه از جامعه آن دوران ارائه می دهد. این کتاب بارها تصحیح و منتشر شده و همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقمندان به تاریخ و ادبیات بوده است.

سفرنامه حاجی سیاح محلاتی

میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاج سیاح (۱۲۵۳-۱۳۴۴ ق) از روشنفکران و جهانگردان برجسته دوره قاجار است. او به مدت هجده سال به نقاط مختلف جهان سفر کرد و سپس به ایران بازگشت و سفرهای گسترده ای نیز در داخل کشور انجام داد. سفرنامه او به فرنگ گزارشی از سفرهای او در اروپاست که حاوی مشاهدات دقیق او از پیشرفت های صنعتی اجتماعی و سیاسی کشورهای اروپایی است. این سفرنامه تصویری از نگاه یک ایرانی آگاه به جهان مدرن در دوره قاجار ارائه می دهد و مقایسه هایی بین وضعیت ایران و اروپا در آن زمان انجام می دهد. خاطرات حاج سیاح که مربوط به دوران مشروطیت است نیز آمیزه ای از سفرنامه خاطرات شخصی و گزارش های سیاسی و اجتماعی است که منبعی مهم برای شناخت اوضاع اواخر دوره قاجار محسوب می شود.

دوسفرنامه از نیما یوشیج

علی اسفندیاری مشهور به نیما یوشیج (۱۲۷۴-۱۳۳۸ ش) پدر شعر نوی فارسی علاوه بر فعالیت های شعری یادداشت ها و نامه هایی نیز از سفرهای خود به شهرهای شمال ایران بر جای گذاشته است. این یادداشت ها که به نوعی سفرنامه محسوب می شوند حاصل اقامت او در شهرهای مختلف گیلان و مازندران در سال های ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ شمسی هستند. نیما در این نوشته ها با نگاهی شاعرانه و دقیق به توصیف طبیعت آداب و رسوم و زندگی مردم محلی می پردازد. این «دوسفرنامه» (که اغلب به مجموعه یادداشت های او در رشت و لاهیجان اشاره دارد) تصویری صمیمی و شخصی از زندگی نیما در آن دوره و نگاه او به محیط اطرافش ارائه می دهد. این نوشته ها به دلیل نثر خاص نیما و نگاه متفاوتش به جهان برای شناخت بهتر شخصیت و اندیشه این شاعر بزرگ اهمیت دارند.

سفرنامه حاج ایاز خان قشقایی

حاج ایاز خان شاکری قشقایی مشاور و صندوقدار صولت الدوله قشقایی سفرنامه ای از سفر خود به مکه مدینه و عتبات عالیات به رشته تحریر درآورده است. این سفرنامه به دلیل ارائه تصویری از سفر حج و عتبات از نگاه یکی از شخصیت های مهم ایل قشقایی در دوره قاجار اهمیت ویژه ای دارد. این اثر نه تنها اطلاعاتی درباره مسیرهای زیارتی و مناسک حج ارائه می دهد بلکه حاوی جزئیاتی درباره اوضاع اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف در مسیر سفر و نیز نگاه نویسنده به این سفر معنوی است. این سفرنامه به عنوان یکی از معدود متون مکتوب به جا مانده از این دوره درباره ایل قشقایی و سفرهای زیارتی منبعی ارزشمند برای شناخت تاریخ و فرهنگ این ایل و نیز تاریخ سفرهای زیارتی ایرانیان محسوب می شود.

از پاریز تا پاریس

کتاب «از پاریز تا پاریس» اثر دکتر ابراهیم باستانی پاریزی (۱۳۰۴-۱۳۹۳ ش) مورخ نویسنده و ادیب برجسته ایرانی است. این کتاب با لحنی صمیمی و آمیخته با طنز و نکته سنجی روایتگر سفرهای نویسنده به خارج از کشور به ویژه فرانسه (پاریس) است. باستانی پاریزی در این سفرنامه با نگاهی تاریخی و فرهنگی به مقایسه فرهنگ شرق و غرب می پردازد و با اشاره به جزئیات زندگی روزمره آداب و رسوم و تفاوت های فرهنگی تصویری جذاب از رویارویی خود با جهان غرب ارائه می دهد. این کتاب مانند سایر آثار باستانی پاریزی سرشار از اطلاعات تاریخی ادبی و فرهنگی است که با نثری روان و دلنشین بیان شده اند. «از پاریز تا پاریس» نمونه ای موفق از سفرنامه نویسی معاصر است که با تکیه بر دانش و نگاه عمیق نویسنده فراتر از یک گزارش سفر صرف می رود.

روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ

این اثر سفرنامه طنزآلود احمد شاملو از سفرش به آمریکاست. همانطور که پیشتر در معرفی نویسنده اشاره شد شاملو در این کتاب با استفاده از زبان طنز و نگاهی انتقادی به بررسی جامعه و فرهنگ آمریکایی می پردازد و رویارویی خود با این فرهنگ جدید را به تصویر می کشد. روایت از زبان یک شخصیت خیالی قاجاری امکان نقد و شوخ طبعی بیشتری را فراهم می آورد و به جذابیت اثر می افزاید. این سفرنامه نمونه ای متفاوت در ژانر سفرنامه نویسی است که از ابزارهای ادبی و طنز برای بیان دیدگاه های نویسنده استفاده می کند و تصویری منحصر به فرد از سفر به ایالات متحده در آن دوره ارائه می دهد.

سفرنامه صفیر سیمرغ

«صفیر سیمرغ» اثر دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن مجموعه ای از سفرنامه های او به نقاط مختلف ایران و جهان است. این کتاب با نثری ادیبانه و سرشار از تحلیل های فرهنگی و اجتماعی خواننده را با خود به سفری در تاریخ فرهنگ و جغرافیای مقاصد مختلف می برد. اسلامی ندوشن در این سفرنامه تنها به توصیف ظاهری مکان ها بسنده نمی کند بلکه با نگاهی عمیق به بررسی ریشه ها دلالت ها و تفاوت های فرهنگی جوامع مختلف می پردازد. این کتاب نه تنها یک گزارش سفر بلکه مجموعه ای از تأملات فلسفی و اجتماعی نویسنده در مواجهه با جهان است که با قلمی شیوا و دلنشین بیان شده اند و برای علاقمندان به فرهنگ تاریخ و اندیشه اثری خواندنی محسوب می شود.

خسی در میقات

«خسی در میقات» مشهورترین سفرنامه جلال آل احمد گزارشی از سفر او به حج در سال ۱۳۴۳ شمسی است. این کتاب به دلیل نگاه صادقانه خودکاوانه و انتقادی نویسنده به مناسک حج جامعه زائران و تحولات درونی خود آل احمد در مواجهه با این سفر معنوی جایگاه ویژه ای در ادبیات معاصر ایران دارد. آل احمد در این کتاب با نثری صریح و کوبنده به بیان مشاهدات و تفکرات خود می پردازد و تصویری واقع بینانه و گاه تلخ از این سفر ارائه می دهد. «خسی در میقات» نه تنها یک سفرنامه مذهبی بلکه اثری اجتماعی و روانشناختی است که بازتاب دهنده دغدغه ها و تناقضات درونی نویسنده در مواجهه با سنت و مدرنیته است و به همین دلیل تأثیرگذاری زیادی بر ادبیات پس از خود داشته است.

سفرنامه مارکو پولو

مارکو پولو (۱۲۵۴-۱۳۲۴ م) جهانگرد مشهور ونیزی در کتاب «سفرهای مارکو پولو» (معروف به «ایل میلیونه») تجربیات خود را از سفرهای طولانی اش در آسیا به ویژه در قلمرو امپراتوری مغول به نگارش درآورده است. بخش هایی از این سفرنامه به شرح مشاهدات او از ایران در دوران ایلخانی اختصاص دارد. مارکو پولو در این بخش ها به توصیف شهرها مسیرها محصولات تجاری و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در آن دوره می پردازد. اگرچه اطلاعات او درباره ایران ممکن است به اندازه اطلاعاتش درباره چین دقیق و گسترده نباشد اما سفرنامه مارکو پولو به عنوان یکی از اولین گزارش های مفصل اروپاییان از ایران و شرق دور اهمیت تاریخی و جغرافیایی فراوانی دارد و منبعی ارزشمند برای شناخت ایران از نگاه یک جهانگرد غربی در قرون وسطی محسوب می شود.

سفرنامه ﺯﯾﻦ ﺩﺍﯾﺮﻩ ﻣﯿﻨﺎ

«ﺯﯾﻦ ﺩﺍﯾﺮﻩ ﻣﯿﻨﺎ» اثر دکتر محمدجعفر یاحقی (متولد ۱۳۲۷ ش) استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر است. این کتاب مجموعه ای از سفرنامه های او به شهرهای مختلف ایران و جهان است که با نگاهی علمی فرهنگی و ادبی نوشته شده اند. دکتر یاحقی در این سفرنامه با تکیه بر دانش عمیق خود در زمینه ادبیات و فرهنگ مشاهداتش را با تحلیل ها و نکته سنجی های دقیق درمی آمیزد. او در این کتاب به گشت و گذارهای علمی و فرهنگی خود در مکان های مختلف از پکن و کلکته و بانکوک تا ونیز و لندن و تورنتو و نیز شهرهای ایران مانند طبس بوشهر یاسوج اهواز و سوسنگرد می پردازد. عنوان کتاب اشاره ای به آسمان و جهان هستی دارد و نویسنده در طول سفر به تأمل در احوالات سرزمین هایی که دیده می پردازد. این سفرنامه نمونه ای از سفرنامه نویسی پژوهشگرانه است که برای علاقمندان به ادبیات فرهنگ و شناخت عمیق تر جوامع مختلف اثری ارزشمند محسوب می شود.

نامه های سیمین دانشور و جلال آل احمد

اگرچه این اثر به معنای دقیق کلمه یک سفرنامه پیوسته نیست اما مجموعه نامه های سیمین دانشور (۱۳۰۰-۱۳۹۰ ش) به جلال آل احمد در طول سفر سیمین به آمریکا حاوی اطلاعات و احساسات مرتبط با سفر هستند و می توانند در این دسته جای گیرند. سیمین دانشور در این نامه ها مشاهدات خود از جامعه و فرهنگ آمریکایی را برای جلال شرح می دهد و در کنار آن احوالات شخصی دلتنگی ها و تفکرات خود را نیز بیان می کند. این نامه ها به دلیل ارزش ادبی بالای نویسندگان و نیز ارائه تصویری صمیمی و شخصی از تجربیات سفر یک زن ایرانی به غرب در آن دوره اهمیت فراوانی دارند. خواندن این نامه ها خواننده را با سیمین دانشور در سفرش همراه می کند و دریچه ای به سوی دنیای درونی و بیرونی او در طول این دوره می گشاید.

سفرنامه شاردن (سیاحت نامه ایران)

ژان شاردن (۱۶۴۳-۱۷۱۳ م) زرگر و جهانگرد فرانسوی یکی از مشهورترین سفرنامه نویسان اروپایی درباره ایران است. او در دوران صفویه سفرهای طولانی به ایران داشت و کتاب «سیاحت نامه ایران» او یکی از دقیق ترین و جامع ترین منابع برای شناخت ایران در عصر شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی محسوب می شود. شاردن در این کتاب به تفصیل به توصیف جغرافیا شهرها بناها دربار حکومت اقتصاد جامعه آداب و رسوم دین زبان و هنر ایرانیان می پردازد. دقت و جزئی نگری شاردن در ثبت مشاهدات این اثر را به منبعی بی بدیل برای تاریخ نگاران و پژوهشگران تبدیل کرده است. سفرنامه شاردن نه تنها تصویری دقیق از ایران صفوی ارائه می دهد بلکه نگاه یک اروپایی تحصیل کرده به تمدن شرقی را نیز بازتاب می دهد.

سفرنامه تاورنیه

ژان باتیست تاورنیه (۱۶۰۵-۱۶۸۹ م) بازرگان و جهانگرد فرانسوی هم عصر شاردن بود و او نیز سفرهای متعددی به شرق از جمله ایران داشت. سفرنامه او به ویژه بخش های مربوط به ایران حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره مسیرهای تجاری شهرها بازارها محصولات و اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران در دوره صفویه است. تاورنیه به عنوان یک بازرگان نگاهی عمل گرایانه تر نسبت به شاردن دارد و بیشتر بر مسائل اقتصادی و تجاری تمرکز می کند. اطلاعات او درباره قیمت ها کالاها و راه های بازرگانی برای شناخت اقتصاد ایران در آن دوره بسیار مفید است. اگرچه سفرنامه تاورنیه به جامعیت شاردن نیست اما به دلیل ارائه جزئیات اقتصادی و تجاری مکملی مهم برای شناخت ایران صفوی از نگاه اروپاییان محسوب می شود.

سفرنامه ادوارد براون (یک سال در میان ایرانیان)

ادوارد براون (۱۸۶۲-۱۹۲۶ م) شرق شناس مشهور بریتانیایی در سال ۱۸۸۷-۱۸۸۸ میلادی به ایران سفر کرد و حاصل مشاهدات خود را در کتاب «یک سال در میان ایرانیان» به نگارش درآورد. براون که به زبان فارسی تسلط داشت و با فرهنگ ایرانی آشنا بود نگاهی همدلانه و دقیق به جامعه ایران در اواخر دوره قاجار ارائه می دهد. او در این کتاب به توصیف شهرهای مختلف زندگی روزمره مردم اوضاع سیاسی و اجتماعی و نیز آشنایی خود با برخی از شخصیت های فرهنگی و سیاسی آن دوره می پردازد. سفرنامه براون به دلیل نگاه منصفانه تسلط نویسنده بر زبان و فرهنگ ایرانی و ارائه تصویری زنده از جامعه ایران در آستانه تحولات مشروطه یکی از مهم ترین سفرنامه های اروپاییان درباره ایران است و منبعی ارزشمند برای شناخت آن دوره محسوب می شود.

چادر کردیم رفتیم تماشا

این کتاب یکی از سفرنامه های معاصر ایرانی است که با نثری روان و جذاب به روایت سفرهای نویسنده به نقاط مختلف ایران و جهان می پردازد. معمولاً سفرنامه هایی با این عنوان یا مشابه آن بر جنبه های فرهنگی و اجتماعی سفر و نیز مشاهدات شخصی نویسنده از زندگی مردم محلی تمرکز دارند. این گونه سفرنامه ها در ادبیات معاصر ایران با هدف آشنایی خواننده با فرهنگ ها و جوامع مختلف و نیز به اشتراک گذاشتن تجربیات شخصی سفر جایگاه ویژه ای یافته اند و با استقبال خوبی مواجه می شوند. این سفرنامه ها اغلب با رویکردی مردم شناختی و گاه با چاشنی طنز نوشته می شوند.

نیم دانگ پیونگ یانگ

«نیم دانگ پیونگ یانگ» یکی از سفرنامه های منصور ضابطیان است که به روایت سفر او به کره شمالی می پردازد. این کتاب به دلیل موضوع خاص خود و تصویری که از یکی از بسته ترین کشورهای جهان ارائه می دهد بسیار مورد توجه قرار گرفته است. ضابطیان در این سفرنامه نیز با همان لحن صمیمی و شوخ طبعانه همیشگی خود به توصیف مشاهداتش از جامعه فرهنگ زندگی روزمره مردم و سیستم حکومتی کره شمالی می پردازد. او با نگاهی کنجکاو و دقیق جزئیات زندگی در این کشور را به تصویر می کشد و تلاش می کند تصویری واقع بینانه از آنچه دیده است ارائه دهد. این کتاب نمونه ای از سفرنامه نویسی معاصر است که به سراغ مقاصد کمتر شناخته شده می رود و با نگاهی متفاوت تجربیات سفر را به اشتراک می گذارد.

مارک و پلو

«مارک و پلو» نیز یکی از مشهورترین مجموعه های سفرنامه منصور ضابطیان است که حاصل سفرهای او به کشورهای مختلف جهان است. این کتاب با نثری ساده روان و جذاب نوشته شده و بر مشاهدات شخصی تعاملات فرهنگی و جزئیات زندگی روزمره در مقاصد مختلف تمرکز دارد. ضابطیان در این کتاب با نگاهی طنزآلود و کنجکاو خواننده را با خود به ماجراجویی در شهرهای گوناگون می برد و تصاویری زنده و ملموس از آنچه دیده و تجربه کرده است ارائه می دهد. این کتاب به دلیل لحن صمیمی و محتوای جذاب خود برای طیف گسترده ای از خوانندگان به ویژه جوانان جذابیت دارد و به عنوان یکی از پرفروش ترین سفرنامه های معاصر ایرانی شناخته می شود.

معروف ترین سفرنامه های درباره ایران کدامند؟

برخی از معروف ترین سفرنامه هایی که مستقیماً درباره ایران نوشته شده اند یا بخش های مهمی از آن ها به ایران اختصاص دارد شامل سفرنامه ناصرخسرو سیاحت نامه شاردن سفرنامه تاورنیه و کتاب یک سال در میان ایرانیان اثر ادوارد براون هستند که هر کدام تصویری از ایران در دوره ای خاص ارائه می دهند.

تاریخچه سفرنامه نویسی در ایران چیست؟

تاریخچه سفرنامه نویسی در ایران به قرون گذشته بازمی گردد و با سفرهای تجاری زیارتی و سیاسی آغاز شد. از آثار اولیه مانند گزارش سفر برزویه طبیب تا سفرنامه های جامع قرون میانه مانند سفرنامه ناصرخسرو و سپس سفرنامه های دوره صفویه و قاجار که تحت تأثیر ارتباط با اروپا قرار گرفتند این ژانر ادبی تکامل یافته و در دوران معاصر با رویکردهای متنوعی ادامه یافته است.

معروف ترین سفرنامه نویسان ایرانی چه کسانی هستند؟

در میان سفرنامه نویسان ایرانی نام های برجسته ای مانند ناصرخسرو قبادیانی جلال آل احمد (با آثاری چون خسی در میقات) منصور ضابطیان (با مجموعه های مارک و پلو) محمدعلی اسلامی ندوشن (با صفیر سیمرغ) احمد شاملو (با روزنامه سفر میمنت اثر ایالات متفرقه امریغ) و برادران امیدوار به چشم می خورند که هر یک با سبک و سیاق خاص خود به غنای این ژانر افزوده اند.