خلاصه کتاب نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران ( نویسنده گروه نویسندگان )

کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» از گروه نویسندگان، اثری مرجع برای درک عمیق تر از هشت سال دفاع مقدس است. این خلاصه، مفاهیم جنگ، ریشه های آغاز آن، نقش انقلاب اسلامی و وقایع حیاتی تجاوز عراق را به دقت واکاوی می کند. خواننده در این روایت، به تصویری جامع از ابعاد این نبرد سرنوشت ساز دست می یابد.

در تاریخ معاصر ایران، کمتر رویدادی به اندازه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ابعاد گسترده ای از حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور را تحت تأثیر قرار داده است. این جنگ هشت ساله که با نام پرافتخار «دفاع مقدس» در حافظه تاریخی ملت ایران نقش بسته، نه تنها آزمونی بزرگ برای استقامت و پایداری یک ملت بود، بلکه به صحنه ای برای تبلور خودباوری و اتحاد ملی تبدیل شد. در میان انبوه آثار منتشر شده درباره این دوره حساس، کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» که توسط گروه نویسندگان دانشگاه عالی دفاع ملی به رشته تحریر درآمده، جایگاهی ویژه و مرجع گونه دارد. این اثر، با رویکردی علمی و تحلیلی، تلاش می کند تا پیچیدگی های این نبرد را از زوایای مختلف بررسی کرده و بستری غنی برای درک عمیق تر از وقایع آن فراهم آورد.

هدف از ارائه این خلاصه جامع، آن است که مخاطبان، اعم از دانشجویان، پژوهشگران و عموم علاقه مندان به تاریخ، بتوانند در کمترین زمان ممکن، به درکی منسجم و محوری از مباحث کلیدی مطرح شده در این کتاب دست یابند. این روایت، خواننده را با خود به سفری در لایه های مختلف تحلیل جنگ می برد؛ از مفاهیم بنیادین نبرد گرفته تا پدیده «صدور انقلاب» و سرانجام، لحظه سرنوشت ساز آغاز تجاوز. این گام، فرصتی مغتنم برای آشنایی با نگاه گروه نویسندگان دانشگاهی به ابعاد پیچیده جنگ تحمیلی و تبلور آن در یکی از مهم ترین منابع مکتوب کشور است.

نگاهی به کلیات کتاب و چارچوب فکری نویسندگان

کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» اثری وزین و دانشگاهی است که توسط گروهی از نویسندگان متخصص و پژوهشگر در دانشگاه عالی دفاع ملی تهران به نگارش درآمده است. این اثر که در سال ۱۳۹۸ و در ۳۲۵ صفحه (با شابک 978-622-248-059-2) منتشر شده، با رویکردی جامع نگر و تحلیلی، خواننده را به سفری عمیق در ابعاد مختلف جنگ تحمیلی می برد. انتخاب یک گروه از نویسندگان برای تدوین چنین اثری، خود نشان دهنده اهمیت موضوع و نیاز به بهره گیری از تخصص های گوناگون در حوزه های تاریخ، علوم سیاسی، روابط بین الملل و مطالعات استراتژیک است.

مزیت رویکرد جمعی و دانشگاهی در این کتاب آن است که از دیدگاه های متعدد و تحلیل های جامع تری بهره می گیرد. هر نویسنده یا پژوهشگر در حوزه تخصص خود به موضوع می پردازد و در نهایت، تمام این دیدگاه ها در یک چارچوب منسجم و یکپارچه، تحلیل نهایی را ارائه می دهند. این شیوه، به دور از برداشت های فردی و با تکیه بر یافته های پژوهشی، اعتبار علمی کتاب را دوچندان می کند و به آن جایگاهی مرجع در مطالعات دفاع مقدس می بخشد. چارچوب پژوهشی کتاب، فراتر از یک روایت صرف تاریخی، به دنبال تبیین علل، زمینه ها، فرآیندها و پیامدهای جنگ با رویکردی تحلیلی و استراتژیک است.

کتاب حاضر در سه فصل اصلی و به هم پیوسته ساختار یافته است که هر یک به جنبه ای کلیدی از موضوع می پردازند و در مجموع، تصویری کامل از پازل جنگ تحمیلی را پیش روی خواننده قرار می دهند. فصل اول به «مفاهیم جنگ و مقوله های مرتبط با آن»، فصل دوم به «صدور انقلاب اسلامی ایران» و فصل سوم به «آغاز جنگ تحمیلی» اختصاص یافته است. این ساختار منطقی، به خواننده کمک می کند تا ابتدا با بنیان های نظری آشنا شده، سپس به زمینه چینی های تاریخی و ایدئولوژیک بپردازد و در نهایت، وقایع مربوط به شروع جنگ را با درکی عمیق تر دنبال کند.

این کتاب تلاشی ستودنی برای تحلیل جامع جنگ تحمیلی از منظر دانشگاهی است، جایی که تخصص های گوناگون به هم پیوند می خورند تا روایتگر یک تجربه ملی باشند.

درباره گروه نویسندگان و انتشارات

گروه نویسندگان این کتاب، متشکل از پژوهشگران و اساتید دانشگاه عالی دفاع ملی تهران هستند. این دانشگاه و پژوهشگاه، به عنوان یکی از مراکز علمی استراتژیک کشور، وظیفه آموزش مدیران و فرماندهان عالی رتبه کشوری و لشکری را بر عهده دارد. انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی نیز با همین رویکرد، آثار تخصصی را در حوزه های مدیریت راهبردی، دفاع ملی و امنیت ملی منتشر می کند. این همکاری علمی و پژوهشی، تضمین کننده عمق و دقت مباحث مطرح شده در کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی» است و آن را به منبعی قابل اتکا برای تمام علاقه مندان به مطالعات دفاعی و امنیتی تبدیل می کند. خواننده با مطالعه این کتاب، در واقع به عصاره ای از تحقیقات و تخصص های برترین ذهن های این حوزه دست می یابد.

خلاصه فصل اول: مفاهیم جنگ و مقوله های مرتبط با آن

فصل نخست کتاب، به مثابه پی ریزی یک بنای فکری، خواننده را با بنیان های نظری و مفاهیم کلیدی مرتبط با پدیده جنگ آشنا می سازد. نویسندگان در این بخش، فراتر از یک تعریف ساده، به کاوش عمیق در ماهیت جنگ از دیدگاه های مختلف می پردازند. جنگ نه فقط یک درگیری نظامی، بلکه پدیده ای پیچیده با ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی روانی است که در بستر روابط انسانی و بین المللی شکل می گیرد. در این فصل، به خواننده یادآوری می شود که چگونه برداشت های گوناگون از جنگ می تواند تحلیل ها و استراتژی ها را دستخوش تغییر کند.

کتاب در ادامه، به دسته بندی انواع جنگ ها می پردازد؛ از جنگ های کلاسیک و متعارف گرفته تا جنگ های نامنظم و داخلی. این دسته بندی، بستری فراهم می آورد تا جایگاه «جنگ تحمیلی» در این طیف وسیع مورد شناسایی قرار گیرد. جنگ ایران و عراق، از بسیاری جهات، ویژگی های منحصربه فردی داشت که آن را از سایر نزاع ها متمایز می ساخت و درک این تفاوت ها، برای تحلیل جامع آن ضروری است. نویسندگان همچنین به عوامل و مولفه های کلیدی در آغاز و ادامه جنگ ها اشاره می کنند. اهداف طرفین، استراتژی های اتخاذ شده، منابع مادی و انسانی در دسترس و نقش بازیگران داخلی و بین المللی، همگی در شکل گیری و پیشبرد یک درگیری تعیین کننده هستند.

در کنار تعریف و دسته بندی جنگ، این فصل به بررسی مقوله های مرتبطی چون قدرت، امنیت، تهدید و بازدارندگی می پردازد. این مفاهیم، همچون تار و پودی به هم تنیده، چارچوب فهم پویایی های پیش از جنگ، در طول جنگ و پس از آن را فراهم می آورند. قدرت به عنوان ابزاری برای اعمال اراده، امنیت به عنوان هدف غایی هر دولتی، تهدید به عنوان عاملی برای برهم زدن ثبات و بازدارندگی به عنوان مکانیزمی برای جلوگیری از تجاوز، همگی در بستر جنگ تحمیلی معنا و ابعاد تازه ای پیدا می کنند. اهمیت این فصل در آن است که با بنیان گذاری درک نظری قوی، خواننده را برای ورود به تحلیل وقایع جنگ، با ذهنی آماده و ابزارهای تحلیلی لازم، یاری می کند.

خلاصه فصل دوم: صدور انقلاب اسلامی ایران

فصل دوم کتاب، خواننده را به ریشه های ایدئولوژیک و سیاسی یکی از عوامل کلیدی آغاز جنگ تحمیلی می برد: «صدور انقلاب اسلامی ایران». این مفهوم، از همان روزهای نخست پیروزی انقلاب، در داخل ایران به عنوان یک آرمان و در خارج از مرزها، به ویژه در میان کشورهای منطقه، به عنوان یک تهدید بالقوه تلقی می شد. نویسندگان به ظرافت به این تفاوت برداشت ها می پردازند و نشان می دهند که چگونه این مفهوم، زمینه ساز سوءبرداشت ها و نگرانی های متعددی در کشورهای همسایه، خصوصاً عراق، شد.

انقلاب اسلامی، با ماهیت ضد استکباری و ضد سلطه اش، تاثیر شگرفی بر ژئوپلیتیک منطقه گذاشت. بسیاری از رژیم های منطقه، که خود با چالش های مشروعیت داخلی و نارضایتی های مردمی مواجه بودند، بیم آن داشتند که ندای آزادی خواهی و عدالت طلبی انقلاب ایران، به بیداری مردم خودشان منجر شود. این نگرانی، به ویژه در عراق صدام حسین، با توجه به اکثریت شیعه جمعیت و سابقه تاریخی اختلافات مرزی، قومیتی و مذهبی با ایران، شدت بیشتری داشت. کتاب به دقت به این زمینه های اختلافات تاریخی می پردازد و ریشه های تنش بین دو کشور را پیش از انقلاب، واکاوی می کند؛ از مسئله اروندرود و پیمان ۱۹۷۵ الجزایر گرفته تا مسائل قومی در خوزستان و کردستان و تضادهای ایدئولوژیک مذهبی.

به قدرت رسیدن صدام حسین در عراق و بلندپروازی های منطقه ای او، نقطه عطفی در تشدید این تنش ها بود. صدام که خود را وارث امپراتوری های باستانی و رهبر بلامنازع جهان عرب می دانست، فرصت را برای تضعیف ایران پس از انقلاب مغتنم شمرد. او ضعف پنداشته شده ایران، به دلیل خروج مستشاران خارجی و درگیری های داخلی، را بهانه ای برای زیر پا گذاشتن پیمان الجزایر و تحقق اهداف توسعه طلبانه خود قرار داد. حمایت از جدایی طلبان عرب در خوزستان و سوءاستفاده از خلاء قدرت پس از انقلاب، از دیگر بهانه های عراق برای آغاز تجاوز بود.

در این فصل، نقش قدرت های جهانی و منطقه ای نیز مورد بررسی قرار می گیرد. سکوت برخی، حمایت های پیدا و پنهان از عراق و تحریک صدام برای حمله به ایران، همگی در پدید آمدن این فاجعه نقش داشتند. نویسندگان با تحلیل این عوامل، تصویری جامع از بستری که جنگ تحمیلی در آن آغاز شد، ارائه می دهند؛ بستری که نه فقط محصول تصمیمات یک دیکتاتور، بلکه نتیجه شبکه ای از عوامل داخلی، منطقه ای و بین المللی بود.

خلاصه فصل سوم: آغاز جنگ تحمیلی

فصل سوم کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی»، خواننده را به لحظه سرنوشت ساز آغاز تجاوز و روزهای نخستین آن می برد. این بخش، به وضوح نشان می دهد که چگونه در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، با حملات هم زمان نیروی هوایی عراق به ده فرودگاه نظامی و غیرنظامی ایران و سپس هجوم زمینی گسترده، جنگ های پراکنده مرزی به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد. این روایت، حس و حال آن روزهای پرالتهاب را به خواننده منتقل می کند؛ روزهایی که ناگهان کشور درگیر یک نبرد ناخواسته و نابرابر شد.

اهداف اولیه صدام، بر پایه محاسبات اشتباه و بلندپروازی های بی پایه، بسیار جاه طلبانه بود. او سودای فتح سریع تهران (استراتژی «جنگ برق آسا») را در سر داشت و می خواست در عرض چند هفته، استان خوزستان را به اشغال خود درآورد و منابع نفتی آن را تصاحب کند. در کنار این ها، سرنگونی نظام نوپای جمهوری اسلامی، یکی از اصلی ترین اهداف او بود. صدام می پنداشت ایرانِ پس از انقلاب، که هنوز درگیر تحولات داخلی بود و ارتشی که ساختار سنتی اش دگرگون شده بود، توان مقاومت جدی نخواهد داشت.

اما تاریخ خلاف این را نشان داد. نقشه های اولیه عراق، به دلایلی چند، به شکست انجامید. مقاومت بی نظیر مردمی، که با فرمان تاریخی امام خمینی (ره) شکل گرفت و به تشکیل بسیج و سازماندهی نیروهای داوطلب انجامید، اولین سد در برابر پیشروی سریع ارتش عراق بود. اشتباهات استراتژیک ارتش عراق در برنامه ریزی و اجرای عملیات، به همراه فرماندهی مدبرانه امام خمینی (ره)، معادله را به نفع ایران تغییر داد. در لحظه ای که بسیاری تصور پیروزی سریع عراق را داشتند، اراده ملت ایران به مقاومت، همه پیش بینی ها را بر هم زد.

کتاب در این بخش، به وقایع کلیدی در فاز اولیه جنگ می پردازد: محاصره آبادان، مقاومت دلیرانه و سقوط تراژیک خرمشهر که با نام «مقاومت چهل روزه» در تاریخ ماندگار شد، و دفاع جانانه از شهرهای سوسنگرد و اهواز. این رویدادها، نمونه هایی از ایستادگی قهرمانانه ملتی است که با دست خالی، در برابر تجاوزی همه جانبه ایستاد. مقاومت خرمشهر به تنهایی نمادی از شجاعت و پایمردی شد و به جهانیان نشان داد که ملت ایران تسلیم نخواهد شد. در نهایت، شکست عراق در دستیابی به اهداف اولیه خود، جنگ را از یک «جنگ برق آسا» به یک «جنگ فرسایشی» طولانی و پرهزینه تبدیل کرد؛ تحولی استراتژیک که پیامدهای عمیقی برای هر دو کشور داشت و سرنوشت هشت سال آینده را رقم زد.

سیر کلی و مهمترین وقایع ۸ سال دفاع مقدس (تکمیل خلاصه کتاب)

گرچه کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی» عمدتاً به مفاهیم، زمینه ها و آغاز جنگ می پردازد، اما برای داشتن درکی کامل از این پدیده تاریخی، لازم است به سیر کلی وقایع هشت سال دفاع مقدس نیز نظری افکنیم. این هشت سال، به فازهای متعددی تقسیم می شود که هر یک، ویژگی ها و چالش های خاص خود را داشت و ملت ایران را در مسیر دفاع از خاک و کیان خود، به جلو راند.

فازهای اصلی جنگ و تحولات میدانی

جنگ تحمیلی را می توان به چندین فاز اصلی تقسیم کرد:

1. فاز دفاع و مقاومت (۱۳۵۹-۱۳۶۰): پس از تجاوز اولیه عراق، ایران در وضعیت دفاعی قرار گرفت. این دوره شاهد مقاومت های مردمی، سازماندهی نیروها و تلاش برای جلوگیری از پیشروی بیشتر دشمن بود. مقاومت خرمشهر و پایداری در برابر محاصره آبادان از مهمترین وقایع این دوره است.
2. فاز آزادسازی مناطق اشغالی (۱۳۶۰-۱۳۶۱): با سازماندهی ارتش، سپاه پاسداران و نیروهای بسیج، ایران عملیات های گسترده ای را برای آزادسازی مناطق اشغالی آغاز کرد. عملیات های ثامن الائمه (شکست حصر آبادان)، طریق القدس (آزادسازی بستان)، فتح المبین و بیت المقدس (آزادسازی خرمشهر) از مهمترین و سرنوشت سازترین عملیات های این دوره بودند که منجر به اخراج متجاوز از بخش عمده ای از خاک ایران شد. آزادسازی خرمشهر، نقطه عطفی در تاریخ جنگ بود که روحیه غرور ملی را تا سر حد اعلا بالا برد.
3. فاز ورود به خاک عراق و جنگ فرسایشی (۱۳۶۱-۱۳۶۶): پس از آزادسازی خرمشهر، ایران با هدف تنبیه متجاوز و تأمین امنیت مرزهای خود، وارد خاک عراق شد. این فاز شامل عملیات هایی چون رمضان، خیبر و بدر بود. در این دوره، جنگ شکل فرسایشی به خود گرفت و با مقاومت شدید عراق و حمایت های بین المللی از این کشور، پیشروی ها با دشواری های زیادی همراه شد.
4. فاز پایانی و پذیرش قطعنامه (۱۳۶۶-۱۳۶۷): سال های پایانی جنگ، با تشدید حملات عراق (با حمایت همه جانبه قدرت های جهانی و استفاده از سلاح های شیمیایی)، جنگ شهرها و حملات به کشتی های تجاری در خلیج فارس (جنگ نفتکش ها) همراه بود. در این شرایط پیچیده، ایران در مرداد ۱۳۶۷، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد را پذیرفت و به هشت سال دفاع مقدس پایان داد.

عملیات های سرنوشت ساز

در طول هشت سال دفاع مقدس، عملیات های بسیاری انجام شد که هر یک در جای خود اهمیت داشتند. اما برخی از آن ها، نقشی کلیدی در تغییر موازنه قوا و تعیین سرنوشت جنگ ایفا کردند. عملیات هایی چون طریق القدس که منجر به آزادسازی بستان و رسیدن به رودخانه کرخه شد، فتح المبین که بخش های وسیعی از دشت آزادگان را آزاد کرد، و بیت المقدس که با فتح خرمشهر همراه بود، از درخشان ترین و سرنوشت سازترین عملیات های نظامی ایران به شمار می روند. این عملیات ها نه تنها پیروزی های نظامی بزرگی را به ارمغان آوردند، بلکه از نظر روانی و سیاسی نیز تأثیرات عمیقی داشتند. در فازهای بعدی، عملیات های کربلای ۵ و والفجر ۸ نیز از جمله نبردهای بسیار مهم بودند که تلفات سنگینی به دشمن وارد آوردند و ابتکار عمل را برای مدتی به دست ایران انداختند.

ابعاد داخلی و مردمی جنگ

یکی از ویژگی های منحصر به فرد دفاع مقدس، نقش بی بدیل مردم و پشتیبانی همه جانبه آنان از جبهه ها بود. تشکیل بسیج مستضعفین به فرمان امام خمینی (ره)، نهادی مردمی و داوطلبانه را پدید آورد که هزاران جوان غیور را به جبهه ها گسیل داشت. جهاد سازندگی نیز با حضور فعال در پشتیبانی لجستیکی و مهندسی جنگ، نقشی حیاتی ایفا کرد. پشتیبانی مردمی، از ارسال کمک های غیرنقدی تا اهدای خون و حضور در پشت جبهه، نمادی از وحدت ملی و همبستگی ایرانیان در برابر تجاوز بود. این همبستگی، روحیه مقاومت را تقویت کرد و به رزمندگان در جبهه ها دلگرمی می بخشید.

ابعاد بین المللی جنگ

جنگ ایران و عراق، از همان ابتدا، ابعاد بین المللی گسترده ای داشت. سازمان ملل متحد، به ویژه شورای امنیت، با صدور قطعنامه های متعدد، تلاش کرد تا به این منازعه پایان دهد. قطعنامه ۵۹۸، که در نهایت توسط ایران پذیرفته شد، از مهمترین این قطعنامه ها بود. با این حال، در طول جنگ، بسیاری از قدرت های جهانی به صورت پنهان و آشکار از عراق حمایت کردند و با فروش تسلیحات و فناوری های نظامی، کفه ترازو را به نفع صدام سنگین تر کردند. تحریم های اقتصادی و نظامی علیه ایران نیز، فشار مضاعفی بر کشور وارد می آورد. این عوامل بین المللی، پیچیدگی های جنگ را دوچندان کرد و شرایط نبرد را برای ایران دشوارتر ساخت.

پایان جنگ

پس از هشت سال مقاومت و تحمل خسارات جانی و مالی فراوان، ایران در مرداد ۱۳۶۷ قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت را پذیرفت. این تصمیم، در شرایطی اتخاذ شد که کشور در اوج فشارهای نظامی، اقتصادی و سیاسی قرار داشت و به تعبیر امام خمینی (ره)، «نوشیدن جام زهر» بود. پذیرش قطعنامه و اعلام آتش بس، به طولانی ترین جنگ قرن بیستم پایان داد و فصلی جدید را در تاریخ معاصر ایران گشود.

نتیجه گیری: مهمترین درس ها و دستاوردهای کتاب

کتاب «نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» از گروه نویسندگان، اثری ارزشمند است که فراتر از یک روایت صرف تاریخی، خواننده را به تحلیل عمیق و چندوجهی از یکی از مهمترین فصول تاریخ معاصر ایران دعوت می کند. مهمترین پیامی که این کتاب به خواننده منتقل می کند، اهمیت درک ابعاد گوناگون جنگ است؛ ابعادی که صرفاً نظامی نیستند، بلکه ریشه های سیاسی، اجتماعی، ایدئولوژیک و اقتصادی نیز دارند.

این کتاب به ما نشان می دهد که جنگ تحمیلی، پدیده ای نبود که یک شبه آغاز شود؛ بلکه حاصل انباشت تاریخی اختلافات، بلندپروازی های منطقه ای یک دیکتاتور و سوءبرداشت ها از انقلاب نوپای ایران بود. همچنین، نقش حیاتی مقاومت مردمی، فرماندهی مدبرانه و وحدت ملی در شکست نقشه های متجاوز و تبدیل یک جنگ برق آسا به دفاعی هشت ساله، به وضوح در این اثر ترسیم می شود.

نقش دانشگاه عالی دفاع ملی در تدوین چنین اثری، اهمیت رویکرد علمی و تخصصی به مسائل دفاعی و امنیتی را برجسته می سازد. این کتاب به عنوان یک مرجع دانشگاهی، نه تنها برای پژوهشگران و دانشجویان مفید است، بلکه برای عموم مردم نیز دریچه ای تازه به درک ابعاد پیچیده و عمیق هشت سال دفاع مقدس می گشاید. خواننده با مطالعه این خلاصه، به درکی جامع از فصول کلیدی کتاب و تحلیل های بنیادین آن دست می یابد؛ اما برای کاوش در جزئیات، مطالعه نسخه کامل کتاب قطعاً توصیه می شود.

میراث جنگ تحمیلی، که نویسندگان این کتاب نیز با دقت به آن می پردازند، تنها مجموعه ای از خاطرات و فداکاری ها نیست، بلکه گنجینه ای از درس های ارزشمند در حوزه های مقاومت، خودباوری، استراتژی و دیپلماسی است. این اثر، به ما یادآوری می کند که برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی، همواره به بصیرت، اتحاد و آمادگی نیاز داریم و باید از تجارب گران بهای گذشته درس بگیریم. این کتاب، نه تنها به گذشته نگاه می کند، بلکه آینه ای است برای آینده و راهنمایی برای نسل های آتی.

منابع و مراجع

• گروه نویسندگان. (۱۳۹۸). نگاهی به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی.